Άγνωστος παραμένει ο αριθμός των γυναικών που υφίστανται καθημερινά τη βία σε κάθε της μορφή από τον άνθρωπο που υποτίθεται ότι τις αγαπά περισσότερο από οποιονδήποτε στον κόσμο, τον σύντροφό τους. Κάπως έτσι, το οικογενειακό καταφύγιο μετατρέπεται σε κολαστήριο και για τη γυναίκα αλλά και για τα παιδιά. Πώς θα αναγνωρίσουμε όμως έναν κακοποιητικό γάμο; Δεν είναι απλό, στην πραγματικότητα.
Από τη Γωγώ Καρκάνη
Με μια μικρή αλλά καθοριστική αλλαγή, η πιο ρομαντική εικόνα έγινε φρικιαστική. Στην καμπάνια κατά της έμφυλης βίας που δημιούργησε πριν από περίπου μία δεκαετία η πορτογαλική οργάνωση APAV, η φωτογραφία μιας νύφης με μώλωπες στο πρόσωπο και μαυρισμένο μάτι δίνει ένα εντελώς διαφορετικό, μακάβριο νόημα στον όρκο που τη συνοδεύει: «Μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος».
Στην Ελλάδα, στη διάρκεια του 2021, μιας χρονιάς που ο αριθμός των γυναικοκτονιών έμοιαζε να αυξάνεται μέρα με τη μέρα, το Κέντρο Διοτίμα, σε συνεργασία με γνωστή σοκολατοποιία, παρουσίασε μια εξίσου δυνατή ταινία μικρού μήκους, με αφορμή την 25η Νοεμβρίου, Παγκόσμια Ημέρα Εξάλειψης της Βίας Κατά των Γυναικών. Με πρωταγωνίστρια τη Χριστίνα Χειλά-Φαμέλη, παρουσίαζε την πιθανή εξέλιξη μιας κακοποιητικής σχέσης, από τη φαινομενική ευτυχία των πρώτων ημερών μέχρι τη δολοφονία της γυναίκας. Με όλους αυτούς, και πολλούς ακόμα τρόπους, κρατικοί και ιδιωτικοί φορείς επιχειρούν να μας βοηθήσουν να αναγνωρίσουμε, όσο το δυνατόν πιο έγκαιρα, τα προειδοποιητικά σημάδια ενός κακοποιητικού συντρόφου. Σε πολλές περιπτώσεις ωστόσο, τα διαπιστώνουμε μετά τον γάμο, και ενδεχομένως αφού έχουμε αποκτήσει παιδιά μαζί του. Ακόμα και τότε όμως, δεν είναι υπερβολικά αργά για να κάνουμε μια καινούρια αρχή μακριά του.
Κακοποιητικός γάμος: Πώς θα τον αναγνωρίσουμε
Όταν ακούμε φράσεις όπως «ενδοοικογενειακή βία», το μυαλό μας ίσως πηγαίνει στην εικόνα ενός συζύγου που ξυλοφορτώνει τη γυναίκα του. Όμως, η βία μπορεί να μην είναι σωματική ή σεξουαλική, αλλά λεκτική – και στην τελευταία περίπτωση είναι πιο δύσκολο να την ξεχωρίσουμε, όπως επιβεβαιώνει η Abigail Brenner, ψυχίατρος και συγγραφέας του βιβλίου «Transitions: How Women Embrace Change and Celebrate Life». Η ειδικός παρουσιάζει τα παρακάτω δέκα «καμπανάκια» μιας κακοποιητικής σχέσης:
Ο σύζυγός μας εκδηλώνει παθολογική ζήλια: Απαιτεί την αποκλειστική προσοχή και τον χρόνο μας 24/7 και γίνεται έξω φρενών όταν δεν του τα δίνουμε. Προσπαθεί να ελέγξει εξ ολοκλήρου τη ζωή μας: Τι κάνουμε, πώς το κάνουμε, πού πάμε, με ποιον συναντιόμαστε, πώς περνάμε τον χρόνο μας, πώς ντυνόμαστε, κυριολεκτικά τα πάντα στη ζωή μας βρίσκονται κάτω από τον έλεγχό του. Μας ζητάει να του δίνουμε πλήρη αναφορά για ό,τι κάνουμε, σαν να μην είμαστε ανεξάρτητοι άνθρωποι αλλά περιουσιακά στοιχεία του.
Επιχειρεί να μας απομονώσει από συγγενείς και φίλους: Για να αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο της ζωής μας, προσπαθεί να μας απομακρύνει από όλους τους κοντινούς μας ανθρώπους. Σε περίπτωση που δεν τα καταφέρει, τους διαβάλλει, προκειμένου να μας πείσει ότι είναι ακατάλληλοι για εμάς και να αποφασίσουμε οι ίδιες να περιορίσουμε τη σχέση μας μαζί τους.
Παραβιάζει κάθε προσωπικό μας όριο: Καθώς ο κακοποιητικός σύζυγος μας θεωρεί περιουσία του, δεν διστάζει να εισβάλει σε κάθε πτυχή της προσωπικής ζωής μας, για παράδειγμα, ελέγχοντας το κινητό μας, το e-mail μας και τα προφίλ μας στα social media.
Μας αντιμετωπίζει χωρίς σεβασμό – π.χ. μας προσβάλλει, μας υποτιμά, μας εκθέτει δημοσίως: Θεωρεί ότι κάνουμε τα πάντα λάθος και προσπαθεί να μας κάνει να νιώσουμε ότι δεν έχουμε καμία αξία και ότι δεν μας αγαπάει κανένας άλλος εκτός από εκείνον. Μας εκτοξεύει προσβολές ή μας αντιμετωπίζει σαν να είμαστε μικρά παιδιά, όχι μόνο όταν είμαστε οι δυο μας αλλά και μπροστά σε τρίτους, εκμηδενίζοντας την αυτοεκτίμησή μας.
Κατηγορεί εμάς για την κακοποιητική συμπεριφορά του: Μας λέει και μας δείχνει καθημερινά ότι «εμείς φταίμε» που μας συμπεριφέρεται έτσι, ότι εμείς πρέπει να νιώθουμε ένοχες ακόμα και για την πιο βίαιη πράξη του απέναντί μας.
Μας απειλεί, αν δεν «συμμορφωθούμε»: Δεν διστάζει να εκτοξεύσει απειλές ότι θα κάνει κακό σε εμάς, στον ίδιο του τον εαυτό, ακόμα και στα παιδιά ή στα κατοικίδια ζώα μας.
Καταστρέφει τα προσωπικά μας αντικείμενα: Εκτός από τις υλικές ζημιές που μπορεί να προκαλεί στο σπίτι στις εκρήξεις θυμού του, μπορεί να στοχεύει σε αντικείμενα που γνωρίζει ότι έχουν αξία για εμάς.
Αδυνατεί να δείξει ενσυναίσθηση σε οποιονδήποτε και κυρίως σε εμάς: Δίνει την εντύπωση ότι ολόκληρος ο κόσμος περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του. Δεν είναι σε θέση να κατανοήσει τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας – δεν το προσπαθεί καν.
Επιχειρεί να μας στερήσει ό,τι συνιστά την προσωπικότητα και τη ζωή μας: Μας επιβάλλει τον δικό του τρόπο ζωής, συγκεκριμένες παρέες και συμπεριφορές, απομακρύνοντάς μας από τα ενδιαφέροντά μας, τους φίλους, τις ρουτίνες μας.
Το Κέντρο Διοτίμα επισημαίνει ένα ακόμα είδος βίας: την οικονομική, την οποία περιγράφει ως τη «στέρηση πόρων, ευκαιριών, αγαθών και υπηρεσιών. Συνήθως, η οικονομική βία εντός της σχέσης αποσκοπεί στον έλεγχο της συντρόφου προκειμένου να αισθανθεί ανίσχυρη και αδύναμη να εγκαταλείψει τον κακοποιητικό δεσμό». Μπορεί, για παράδειγμα, ο σύζυγός μας να μας έχει επιβάλει, άμεσα ή έμμεσα, να σταματήσουμε να εργαζόμαστε για να αφοσιωθούμε σε εκείνον.
Πώς θα δραπετεύσουμε
Ακόμα κι αν ο σύζυγός μας δεν έχει φτάσει ποτέ στη σωματική κακοποίηση, μία από τις πιο επικίνδυνες περιόδους της κακοποιητικής σχέσης είναι εκείνη του χωρισμού, όταν συνειδητοποιεί ότι χάνει τον έλεγχο και μπορεί να γίνει εξαιρετικά απρόβλεπτος και βίαιος. Οποιοδήποτε βήμα λοιπόν κάνουμε για να απομακρυνθούμε πρέπει να είναι προσεκτικό και διακριτικό:
- Αναζητάμε νομική και ψυχολογική υποστήριξη σε δομές κατά της βίας των γυναικών. Για παράδειγμα, με ένα «κλικ» στις ιστοσελίδες isotita.gr, womensos.gr, θα βρούμε ένα εκτεταμένο δίκτυο που αποτελείται από 40 συμβουλευτικά κέντρα σε όλη την Ελλάδα, 19 ξενώνες φιλοξενίας και μια 24ωρη τηλεφωνική γραμμή SOS (15900). Μπορούμε επίσης να απευθυνθούμε στο Κέντρο Διοτίμα (καθημερινά 10:00-14:00), που παρέχει δωρεάν ψυχοκοινωνική στήριξη βραχείας διάρκειας και νομική συμβουλευτική και δικαστική εκπροσώπηση (συμπεριλαμβανομένης της κάλυψης των δικαστικών εξόδων) σε επιζώσες κατοίκους της περιφέρειας Αττικής.
- Αν νιώθουμε να απειλείται άμεσα η ακεραιότητά μας, ή εκείνη των παιδιών μας, μπορούμε να τηλεφωνήσουμε στο 100. Όπως επισημαίνει η Ειρήνη Σιώζου, σύμβουλος νομικής στήριξης στο Συμβουλευτικό Κέντρο Γυναικών Αθήνας, αν υπάρχουν σημάδια σωματικής βίας, είναι σημαντικό να επιβεβαιωθούν μετά από παραπομπή σε ιατροδικαστή. Αν δεν υπάρχουν, και για ψυχολογικούς και για νομικούς λόγους είναι θεμελιώδες να αναζητήσουμε, όσο το δυνατόν πιο κοντά, χρονικά, σε ένα κακοποιητικό περιστατικό, υποστηρικτές και μάρτυρες ανάμεσα σε έμπιστους συγγενείς, φίλους ή γείτονές μας.
Τι είναι ο κύκλος της βίας;
Πρόκειται για ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο συμπεριφορών που ασκεί ο δράστης με στόχο να διατηρήσει την εξουσία και τον έλεγχο πάνω στο θύμα του. Περιλαμβάνει τις παρακάτω τρεις φάσεις, που οδηγούν τις επιζώσες σε παράλυση, παραίτηση και, εντέλει, θυματοποίηση, κάμπτοντας τις αντιστάσεις τους, σύμφωνα με το Κέντρο Διοτίμα:
Πρώτη φάση: δημιουργία της έντασης. Εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια κακοποιητικών συμπεριφορών και το άγχος στη σχέση αρχίζει να κλιμακώνεται. Για παράδειγμα, ο κακοποιητής σύζυγος παρουσιάζει απροσδόκητα ξεσπάσματα θυμού, για ασήμαντες αφορμές (π.χ. γιατί τον ξύπνησε το κλάμα του μωρού).
Δεύτερη φάση: η «έκρηξη». Μπορεί να περιλαμβάνει μένος, μανία, βαναυσότητα, έλλειψη ελέγχου, σοβαρά επεισόδια κακοποίησης, σωματικές βλάβες. Εδώ κατανοούμε ότι είναι αδύνατο να συζητήσουμε λογικά και υπεύθυνα με τον θύτη. Πιστεύουμε ότι κάθε προβαλλόμενη αντίσταση θα χειροτερέψει την κατάσταση. Μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρότατες σωματικές βλάβες, ακόμα και σε γυναικοκτονία. Πολλές γυναίκες σε αυτήν τη φάση εγκαταλείπουν τον κακοποιητή. Άλλες πάλι, αδυνατώντας να φύγουν για διάφορους λόγους, αποστασιοποιούνται από την επίθεση και τον τρομερό πόνο που επιφέρει.
Τρίτη φάση: η «συμφιλίωση». Η ένταση και η βία υποχωρούν. Το ζευγάρι αισθάνεται ανακούφιση και αποσιωπά το βίαιο επεισόδιο ή βρίσκει τρόπους να το δικαιολογήσει. Ο θύτης μεταμορφώνεται σε «άγγελο»: δείχνει μεταμέλεια, απολογείται, ζητάει συγγνώμη, προσφέρει δώρα και υπόσχεται να μην το ξανακάνει. Σε καμία περίπτωση όμως δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για τις πράξεις του. Αντίθετα, επιμένει ότι η συμπεριφορά του θύματος τον εξώθησε στη βία. Η κακοποιημένη γυναίκα στη διάρκεια της τρίτης φάσης πείθει τον εαυτό της ότι ο σύζυγος δεν θα το ξανακάνει. Όμως, αυτή είναι η πιο κρίσιμη φάση για τον εγκλωβισμό και τη θυματοποίησή της. Σύντομα ο κύκλος θα επαναληφθεί. «Η βία έχει πάντοτε αυξητική τάση. Δεν πρόκειται ποτέ να σταματήσει» όπως μου έχει πει, χαρακτηριστικά, μια επιζώσα σε ανώνυμη μαρτυρία. «Πάντα θα πηγαίνει προς το χειρότερο. Αν ξεκινήσει με ένα χαστούκι, θα συνεχιστεί με μία μπουνιά, με κλοτσιές, με απόπειρα στραγγαλισμού, μπορεί να οδηγήσει μέχρι τον φόνο. Αυτό πρέπει να το ξέρουν όλες οι γυναίκες».
Και αν υποτροπιάσουμε;
Στην εξαιρετική τηλεοπτική σειρά «Maid» του Netflix, που είναι βασισμένη σε αληθινή ιστορία, μια νεαρή μητέρα και σύζυγος επιστρέφει στον κακοποιητικό σύζυγό της για να του δώσει μία ακόμα ευκαιρία. Το ίδιο συμβαίνει συχνά και στην πραγματικότητα: Πολλές γυναίκες γυρίζουν στον κακοποιητικό γάμο τους, μέχρι να πάρουν την απόφαση να φύγουν οριστικά. Ανασταλτικός παράγοντας στην οριστική απόδραση από μια κακοποιητική σχέση είναι και η χειριστική συμπεριφορά του συζύγου. Οι περίοδοι βίας εναλλάσσονται με διαλείμματα «τρυφερότητας» και «αγάπης», τα οποία αναπτερώνουν τις ελπίδες μας ότι τα πράγματα θα βελτιωθούν, κάνοντάς μας να αμφισβητούμε ακόμα και ό,τι ζούμε και βλέπουμε με τα ίδια μας τα μάτια: να αμφιβάλλουμε για την πνευματική διαύγειά μας. Εγκλωβιζόμαστε, έτσι, σε έναν φαύλο κύκλο, τον λεγόμενο «κύκλο της βίας».
*Η ενδοοικογενειακή βία της διπλανής πόρτας
Ακόμα κι αν δεν έχουμε υποστεί προσωπικά την ενδοοικογενειακή βία, σίγουρα θα υπάρχει κάποια επιζήσασα ανάμεσα σε συγγενείς και φίλους μας. Η ενδοοικογενειακή βία δεν συμβαίνει έτη φωτός μακριά, αλλά στη διπλανή μας πόρτα. Σύμφωνα, συγκεκριμένα, με το Συμβούλιο της Ευρώπης, μία στις τέσσερις Ευρωπαίες τη βιώνει ή θα τη βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή της, ενώ κάθε χρόνο την υφίσταται το 6% έως 10% των γυναικών, στον γάμο, τη σχέση, τη συμβίωση, από τον νυν, πρώην ή τέως σύζυγο/σύντροφο.
